viernes, 28 de octubre de 2011

experimento

EXPERIMENTOS:    NATZ´AT   ACHIKE   NUÖN:
Rij   ri  alanx.
Taq   k´o  jun  xupxik    naya´  jun   rij  alanx    chi  rij    ri  xupxik    nupaq´apon    xarumi  k´ a  ri  rij   ri  alanx   kowan   ruchiq´a´  chuqa   k´ay   nuqepap  taq   nutok   pa   naq´a  wach.

 

Ch´am   ya´  chuqa    ri b´aq.   (hueso  con  vinagre)
Taq  naya´ chupan   jun  lemet    ri   ch´am   ya´   chuqa  naju´  ri   b´aq   chupam   nuje´  jun   kaï´  q´ij   ri b´aq   nujlataj   rub´onil  chuqa   nuq´ip  ruyonel,    xarumik´a  ri  ch´am  ya  kan   ajaru´ na  ruchiq´a´   rumi  ri´ nukowin   nuq´ip  ri b´ aq.

Ri  yast  chupan    ri  q´aq´.  ( el  gas  el  fuego)
Taq  ri  yast  nuqa  pa  ri  q´aq´   nuk´aq   ri´  chi  kaj     xarumik´a  ri  yast  kan   ruk´amunpa   ri  q´ aq´   taq  nuqa  pa  ri qá q   kan  ajaru´ na   nuk´ aq   ri´  chi  kaj   taq   yaje´  k´ a naqaj    ri´ kan  yakát   chupan   ri   q´aq´.

 
Ri  wosas      (gaseosa  con  limon)
Taq  ri  wosa   nuqa  ri  jun aq´ on  chupan   nutel  k´a   ronojel   ri   ruwusu´  neb´ertaluj   ri  ruxila´ nutej  k´a  ronojel  ajampe´ ruq´omal   k´a  ri  wosos.

Ri  sase´ chuqa   ri  wosos  ( el  hígado  con gaseosa)
Taq  ri  sase´ nuqa  chupam   ri  wosas    taq   nuje´ k´a  ka   jun  kaï´ oxi´  qi´ij  chupan  ri  wosas  kan   ajaru´  na   q´aq   nuön   chere   ri  sase´ kan 

atz'anin-dinamicas

Atz´anin:      chi  rij   ri ch´akat:
Pa jun setesik  ri taq ak´ala´ ye  tz´uyul   pa  ch´akat  taq nuq´ajan  ri  pirij  ri taq ak´ala´ nukijal  ki  ch´akat  ri ak´al  maxurij ta  ruch´akat   nutel  chu pan  ri  jun atz´anin  re´.  Chuqa  kiri´  nukib´än  ri taq ak´ala´  taq  xek´is   k´o jun  nuch´akon   kan  k´o  jun   ru   rusupab´äl    ni´ox   chere  ri ak´al  taq  pa  ru k´asb´äl  ri  atz´anin.

 

Q´axan  tzij  chupan  raqan  alampr.    El teléfono  descompuesto.

Ri  taq  ak´ala´ nukib´an  jun

setesik   nukikanuj  jun  k´amol    ki  b´ ey    yari´  k´a   nuq´axan   ki  tzij   kiri´´  nukib´ an   ká   na  pon   pa   ruk´ isb´al    yari´   kan   eqal   nukib´ ij    pa   kixkin    chi  k´a   majunta   jun   nek´axan   ki  chi    ri  ak´al   k´o   pa  ruk´ab´äl   neb´erij   chi   ki   wäch    kinojel    ya  k´a  xab´apon   ri  tzij   ok´o   xikijäl   chere.

 

Ri  jun  q´mar   ye  rukatz   ri  ak´ala´    ( El lobo)

Qetz´aj   qetz´aj  ak´ala´   ri q´mar    ma  ja jun ta   taq   ri q´mar    xteb´eqa   ronojel   yojrutaj,

Q´mar   yatk´ o   chi´   jan   atux  ta jin  na  b´an   tajin   nuju´   un xajab´  qetz´aj   qetz´ aj    ri  q´mar  m aja junta    taq  ri  q´umar  xtupe   yoj  rutaj    q´umar   yat  k´o  chi´  jan  atux  ta jin  nab´an    kowan   yinkinum.   Ronojel  ri taq  ak´ala´  yanumaj   achike  ak´al   xtiya´ ri´  nutok   ruchib´ij   ri  q´umar   kiri´  k´a  ajan   xek´is   ra  k´ala´
NUKIXOL   RI  KI  XAJAB´     (quitar  zapatos y en vendados los ojos)

Ronojel  ri taq ak´ala´ ajape´  yeok   chupan  re jun  atz´anin    nikixum    ri  kiwach   chuqa   nukesaj   ri  ki xajab´   nukixoj    k´ari´  taq    nu  qajan   ri   jun   xul   ronojel     nukikanuj   ri  ki xajab´  nukikisaj   chi   kaï´  chuqa  nukil   kan   ru   chib´il    yari´   un  ch´akon .


NUKIJIK´  RI  CHIJ.    (el dulce  con la pita)

Yekanux   ye kaï´ ak´ala´  k´ari´  nukiya´  ki  q´ a   chi  al  kij   chuqa   nukiya´     pa  kichi´   ri  jun   chij   taq   nejlax  jun kaï´ oxi´   nukichap   rujik´ik    ri   chi   ru  k´ e   ki  chi´ mautzta    nukikisaj   ri   kiq´ a   kan   xu´ k´a   ri   kaq´    nujuk´ o  ru  chi   achike  k´a   xeb´erla´  le jun  tz´up   yari´   ri  ch´akonel    che   ke  ri taq ak´ala´.

Riqa´ fabula de 4 al 5

 RI CHUKOP  SIK´ CHUQA   RI SANIK:

Ri  sanik nusamaj ronojel q´ij  chupan  ruk´aslemäl  paq´ij  chi  chaq´a´ nuk´ól  qa  ru way,  ri sik´ ki´  ruk´ux  ru b´anun   tatamaj  atux  rukib´an   taq  xupi  ri  jab´   ri chikop  sik´  kowan  tiw   nuna´  chuqa  majun tar u way  nuril   chupan  ruk´aslemäl.












  RI   ACHI   AJSAMAJEA  RI  KUMATZ:

Ri  achi  kan  kela´  pa  juk´an  tinamit  nupi  wa   taq  xeb´erla´    ri   kumatz   q´an  ru  wi´  chuqa  kan  nuxik´an   chikaj   taq  nutz´at   ri  awetäl,   utz  k´ a   roj  winaqi´   tiqab´ana´   achiél  nukib´an  ri  qati´t    qamama´    tiqanimäj   ki tzij   chi  kiri´  majun   ruk´ewäl   nuqil  chupan  ri  qak´aslemäl.

 

jueves, 27 de octubre de 2011

fabulas infantiles

FABULA    (RIQA)

RI KUK RI K’IN RI KOK

Ri kuk  ni yoq’on, chupan ri ru rachoch, un b’ij pa’  che re’  ri  kok, yit lowalo’ chab’enkil ma ju b’a ya b’in ta  naya jun a waqan ka ma jun  ya tik’ota.
Ru kok xu tzi’  ri kuk k’o  pa rachoch nistin, nistin  pa ra choch.

 Ri kuk un ij  che ri kok yit  kinawtzelaj  ri yin ma junta nub’anunta chawa’.
  Ri yit na ya jun  awaxaka’  ko  jub’a’  nab’enb’ej  chare’ yi ye al naj.
 Ri yit nachap anin  chanim yakos y ma jun ta atzu’nta’  majunta nab’enb’ejta’.
LA ARDILLA CON LA TORTUGA

La ardilla burlona,
desde su jaula dijo a doña
tortuga pasaba: 
-       eres tan perezosa,  mi buena amiga
que tan poco adelantas cuando caminas.

Entonces doña  tortuga vio en la jaula
la ardilla mil vueltas y vueltas daba.
                                               Doña ardilla – le dijo usted se burla
                                               sin haberle yo hecho cosa ninguna.
 Cuando yo doy un paso
hacia delante, estoy siempre un poquito
mas lejos que antes.
                                               Pero usted corre y corre, y se fatiga
y no se ha dado cuenta
que no camina.







           RI  KOJ  RI K’IN RI CH’OY
Ye k’o nik’aj taq ch’oy pa q’ayis tajin yetza’j,  chi ri’ k’o jun  koj warnaq  chuxe ri jun che’, k’o chik jun chikap xeruk’asoj ri koj, xna’ ri wach ri koj xkataj chanin, xuchap ri chikap ri xuk’ason ri chi’ ri koj, y xi ya ri’..

Ri ch’oy jani’ xuxi’ij ri xutzijon rik’in ri  koj  xu ijcha’ ra tukuyu ru mak xu’ancha’ ri koj,  ri koj su joyowaj ru wach ri ch’oy  xusq’opij  al nukikot  nutzopin ri ch’oy xa’al. 
EL LEON Y EL RATON
    Algunos ratoncillos jugando aturdidos en un prado, molestaban a un león que dormía placidamente al pie de un árbol. La fiera despertándose de pronto, atrapo entre sus garras al mas atrevido de la pandilla.

El ratoncillo, preso de terror, adeguro al leon que si le perdonaba la vidad la emplearía en servicio, aunque esta promesa lo hizo reir, al león termino por soltarlo.

 Miniatura

RI KUX NI JUN WE’YTA RU TZU’UN  JUN KOJ

Ri kux ni jun we’yta ru tzu’un  jun koj.
Xa pun jun q’ij ru tz’at ri jun chikap ru b’inan kux xu tzu’ jani’ xuxi’ij ri xpe jun tiw churij ri kux  roma xekila’ pa ki’ che ka’i chikop.
Ri kux xalmaj al chuwach ri koj.
Xu ril chik jun we’y ri koj k’a nuxij na ri’ ri kux, xu tzu’ eqal .
pa oxi’ wiyaj xuril ma xuxijta’ ri chik chuwach eqal xjelun apu ri k’a’ ri koj xitaijon ri k’e’  ri koj. 
LA ZORRA QUE NUNCA HABIA VISTO UN LEON
             Había una zorra que nunca había visto un león.  La puso el destino un día delante de la real fiera. y como era la primera vez que lo veía, sintió un miedo  espantoso y se alejo tan rápido como pudo.
 Al encontrar al león por segunda vez, aun sintió miedo, pero menos qué antes, y  lo observo con calma por un rato.
 En fin, al verlo por tercera vez, tomó  valor lo suficiente para llegar a cercarse a él  para iniciar  una  conversación.
 Zorra










Q’OLOM (CHISTES)

Q’OLOM  (CHISTES)

Maríy   chuqa’   ma   Tru’


Mari’y   chuqa’   ma   Tru’   ye   k’o   pa kachoch,  kin   latz’   rub’anön.

Jun   q’ij   ma   Tru’   xuloq’   jun äq.    Mariy   xpe   royowal   roma   ma   jun   ta   nikiya’   wa.

Ma   Tru’   xub’ij    chara,   chuxe’   le   ch’at;   Maríy   xub’ij  chara:   ¿ri   itzel  uxla’?   Ma   Tru’   nk’uluj   chara.
María y don Pedro:

María y don Pedro vivían en una casa muy pequeña.   Un día, don Pedro compró un cerdo.   María se enojó porque no había lugar para el cerdo y le pregunta a don Pedro, dónde lo pondría.   Don Pedro le dijo que debajo de la cama, María le dijo: ¿y el mal olor?  Don Pedro le dijo: Ya se irá acostumbrando.

 Cerdo
Amama’

Xapon   jun  ache   chojay,  xub’ij: ¿k’o  ri   amama’?   Ma   jun   ta.

¿Akuchi’   k’o   wa  ri   amama’   k’a?   Tajin   nb’anala’   pan   awän.
  Abuelo:

Llegó un señor a la casa y preguntó a un niño: ¿está tú abuelo?  El niño le dijo que esta en la milpa, porque pensó que el señor se estaba refiriendo al gallo.


 Carretera recien asfaltada en el Trapiche, El Adelanto, Jutiapa.
La Hormiga  y El Elefante
      Ri   Sanïk   Chuqa’   Ri   Tïx

Jun   b’ey   e   k’o   jun   molaj   taq   sanïk,   yetajin   nkib’än   jun   kinimaq’ij,   roma   xtz’aqät   rujuna’   jun   kachib’il,   k’a   ri’   xq’ax   el   ke   taq   ri’   jun   tïx,   man   xerutzu’   ta   ri   taq   sanïk   xpa’e’   kan   pa   kiwi’.    E   k’iy   taq   sanïk   xerukamisaj   kan,   ri   nik’aj   chïk   kachib’il   xkichäp   oq’ej,   k’a   te’  xpe   jun   xutz’ët   chi   k’o   jun   ti  sanïk   jotöl   chi   ruqul   ri   tïx,   k’a   ri’   yesik’in   nkib’ij   chi   re:  ¡tapitz’a’   chi   ruqul!,   ¡tapitz’a’   chi   ruqul  
takimisaj.¡takamisa 
La Hormiga  y El Elefante

En cierta ocasión había un grupo de hormigas, estaban celebrando el cumpleaños de un compañero, de repente  un elefante venía caminando y sin darse cuenta se paró sobre un grupito de hormigas.    Mató a muchas hormigas, quienes se salvaron se pusieron a llorar; de

 de repente uno de ellos vio que otra hormiguita estaba  caminando en el pescuezo del elefante; entonces las hormiguitas sobrevivientes le dijeron: ¡ahórcalo!, ¡ahórcalo!, ¡mátalo!
  
Ri   A   Xwan

Te’ej: - Rït   a   Xwan,   wakami   xa   xe’   ichaj   k’o.  
Xwan: - matyox   nute’,   wakami   rïn   man   ninwajo’   ta   ri  ichaj.
Te’ej: - ¿Achike   roma?
Xwan: - nub’ij   jun   wachib’il   chwe: we   rït   natij   ichaj   xa   räx   ab’onil   nab’än   pe.
Juan

Madre: - Le dice a Juan: hoy sol hay hierbas.
Juan: - Gracias madre, hoy no quiero hierbas.
Madre: - ¿Por qué motivo?
Juan: - un compañero me dijo: si comes hierbas, tu rostro se pondrá verde.


 
Ri   Ache   Ma  Jun   Ruxajab’
El Señor Que No Tenía Zapatos


Ojer   kan,   pa   jun   tinamit   k’o  jun   ti   ache   ma   jun   ta    rurajil   richin   nuloq’   ruxajab’.     Xel   el   chi   rachoch,   töq   b’enäq   pa   b’ey   xusik’   el   jun   ruxajab’   man   jun   rachib’il,   ke   ri’   jun   q’ij   chïk   xusik’   jun   chïk   rachib’il,   ri   ti   ache   janila   xel   ruk’u’x   roma   chi   ri   ache   man   nkowin   ta   nuloq’   ruxajab’.    Juk’ulaj   ruxajab’   xub’än   qa,   k’a   ri’   xumäj   rukusaxik,   konojel   ri   winaqi’   janila   nkitzu’,   xpe   jun   ache   kan   xk’utuj   kan   chi  re   achike   roma   jalajöj   ruxajab’   rukusan,   xpe   ri   ache   xub’ij   chi

   re: - mani   roma   rïn   man   nqa   ta   chi   nuwäch   kan   junan   nuxajab’   ninkusaj.
El Señor Que No Tenía Zapatos

En cierta ocasión existió un señor que no tenía dinero para comprar sus zapatos.   Salió de su casa, caminaba por el camino cuando encontró   un zapato; al siguiente día encontró otro zapato, por eso el señor se alegró mucho, ya que por ser pobre no podía comprar zapatos.   Ahora completó un par de zapatos, pero de diferente estilo.   Decidió usarlos y darse un paseo, todas las personas se le quedaban viendo, hubo un señor muy atrevido se le acercó y le preguntó: ¿por qué usas zapatos de diferente estilo?  Muy tranquilamente respondió: no me gusta usar zapatos del mismo estilo.


 descalzo

Ri    Tuj  El Temascal
Ri    Tuj  El Temascal
Jun   b’ey   kan  k’o   jun   tetata’   man   nukoch’   ta   chïk   ri   tz’il   k’o   chi  rij,   xub’ij   chi   re   ri  raxjayil   chi  nukusaj   jub’a   rutuj   roma   kan   janila   ri   tz’il   chïk   k’o   chi   rij:   ütz   k’a   xcha’   ri   ixöq;   töq   xutz’et   chi  xk’achoj   yan   ri   tuj,   xpe   ri   tetata’,  xatin   el  nab’ey,  k’a   ri’   xok   chupan   ri   tuj.    

El Temascal
Hace mucho tiempo, un anciano ya no aguantaba la mugre en su cuerpo;  le dijo a su esposa que quería usar el temascal porque estaba lleno de suciedad; está bien dijo la señora; cuando el anciano vio que ya estaba listo el temascal, primero se bañó y después entró al temascal.


      
Ri   Ka’i’   Alab’oni’

E   k’o   ka’i’   maya’   alab’oni’  xeb’e’  pa   k’astanen  pa   Armita,   töq  xe’apon   pa   Armita   xkitz’ët   apo   ka’i’   kaxlan   ixtani’,   ri   jun   ala’   xub’ij   chi   re   ri   jun chïk:
- Wakami   man   kach’o   ta   pe   chwe   pa   qach’ab’äl,   xa   xe   pa   kaxlan   tzij   katch’o   pe;   richin  ke   ri’   ri   q’opoji’   man   nkinab’ej   ta   pe   chi  röj  öj   maya’   winaqi’.
- Ütz   k’a  - xcha’   ri   jun chïk   ala’.    Xapon   ri   jun   ch’ich’,   xejote’   el   ri   ixtani’   chuqa’   ri   ka’i’   alab’oni’,   xpe   ri   jun   ala’   xupalib’ej   raqän   rachib’il,  ri   jun   chïk   xub’ij: 
- ¡Vos   kwent   con   mi   waqän!
Los  Dos Muchachos

Habían  dos muchachos indígenas se fueron de paseo a la ciudad capital; cuando llegaron a la capital vieron  a dos muchachas ladinas; uno de los muchachos le dijo al otro:
.- Ahora no hables en nuestro idioma, solamente en castellano, para que las muchachas ladinas no se den cuenta que somos indígenas.
- Está bien dijo el otro muchacho.    Paró un bus, las muchachas ladinas lo abordaron y también los dos muchachos indígenas; un muchacho le machucó el pie a su compañero; el otro dijo:
- ¡Vos cuent  con   mi   waqän!